Balcerzan Edward KrÄgi wtajemniczenia

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

kowaniu poszczególnych zdarze� do ró�nych systemów semiotycznych decyduje
scenariusz, a wi�c byt, w Saussure owskim rozumieniu, psychiczny . Teksty gru-
puj� si� mi�dzy spontaniczno�ci�, brakiem scenariusza (incydent) a organizacj�, do-
minant� scenariusza (spektakl teatralny). Konwencja rozstrzyga, które to mianowi-
cie przedmioty s� rekwizytami, a które nie, kiedy ubiór jest po prostu ubiorem, a kie-
dy strojem, mundurem, kostiumem. Nie mo�na jednak twierdzi�, �e substancja jest
w tym szeregu niewa�na : substancja wycofuje si� z udzia"u w ró�nicowaniu si�
tekstów, poniewa� sama w tym szeregu nie zawiera cech dostatecznie ró�nych.
Rozpatrzmy inny ci�g: ekspozycja malarska, teatr lalek, teatr znaku plastycznego (w
stylu Szajny), teatr aktorski, psychodrama (w stylu Grotowskiego lub psychodrama
75
szpitalna, lecznicza, psychiatryczna). Tutaj z kolei teksty sytuuj� si� mi�dzy dwoma
ró�nymi stanami substancji. Z jednej strony: �wiat przedmiotów martwych (wysta-
wa malarska), na drugim kra�cu: �wiat ludzi (psychodrama). W kolejnych tekstach
zmienia si� relacja mi�dzy udzia"em cz"owieka a udzia"em rzeczy. Teatr lalek ukry-
wa obecno�� cz"owieka, ale ka�e si� jej domy�la�, teatr plastyczny ujawnia cz"owie-
ka, ale kr�puje go kostiumem, scenografi� itd., teatr aktorski upodrz�dnia materi�
martw�, która staje si� pos"uszna cz"owiekowi, wreszcie psychodrama to wy"�cze-
nie rzeczy z gry, rzeczy martwe znajduj� si� tu jak gdyby poza tekstem, podobnie
jak poza tekstem znajdowa" si� cz"owiek w ekspozycji malarskiej. Bezsprzecznie,
i w tym ci�gu konwencja steruje rozumieniem poszczególnych wypowiedzi, i tu tak-
�e licz� si� stosunki stanów tworzywa. Jednocze�nie: samo tworzywo wyznacza
granice tekstów i granice systemów semiotycznych przez te teksty reprezentowa-
nych.
Twierdzenie Hjelmsleva, �e zarówno plan ekspresji rozumiany jako forma, jak
i plan ekspresji widziany jako substancja daj� si� sprowadzi� do czystych relacji,
znajduje potwierdzenie w licznych naukach. Lecz prawda jednej nauki, np. mikro-
biologii, nie musi by� prawd� nauki innej, np. semiotyki kultury. Fakt, i� ka�de cia-
"o w okre�lonej perspektywie przedstawia si� jako uk"ad relacyjny, nie oznacza,
i� relacyjno�� owa narzuca si� uwadze odbiorcy tekstu kultury. Przeciwnie, stosun-
ki zwi�zków chemicznych czy stosunki poziomów materii �ywej w organizmie,
gdyby nawet da"y si� opisa� w uniwersalnym j�zyku informatyki przystosowanym
tak�e do opisu sztuki, nie interesuj� odbiorcy dopóty, dopóki jest on widzem teatral-
nym, uczestnikiem rytua"u ko�cielnego czy lektorem tekstów zachowaniowych ota-
czaj�cej go codzienno�ci. By� mo�e poj�cie substancji przeciwstawiane wi�zkom
funkcji jest g"�boko nies"uszne z punktu widzenia czystej, ponadcz"owieczej abs-
trakcji. Wszelako abstrakcja czysta, buduj�ca si� ponad ludzkim do�wiadczeniem,
a ku takiej zmierza"y Prolegomena Hjelmsleva, nie toleruje równie� s"uszno�ci po-
j�cia kultura czy s"uszno�ci poj�� sztuka i nie-sztuka . Semiologia zdehuma-
nizowana musia"aby te�, konsekwentnie, obali� schemat Morrisa w tym schema-
cie znajduje si� bowiem miejsce dla cz"owieka (z jego humanistycznymi niepo-
rz�dkami i rozwichrzeniami).
O tym, �e problematyka estetyczna rozwija si� w nurcie semiotyki, nie trzeba dzi�
nikogo przekonywa�. (Trzeba wszak�e bra� pod uwag� teorie, które sugeruj�, i� jest
to rozwój bezprawny i zanieczyszczaj�cy pole kompetencji semiotycznych.)
Wsz�dzie tam, gdzie funkcjonuj� nazwy systemów okre�laj�cych w"asn� to�samo��
poprzez odr�bno�� materia"u, gdzie plakat jest plakatem, pieʒ pie�ni�, film filmem,
badacze wykraczaj� poza Morrisa lub jak to czyni Umberto Eco w odniesieniu do
kodów wzrokowych modyfikuj� analizowany tutaj schemat, rozró�niaj� odniesie-
nie znaku do przedmiotu, do interpretanta oraz do samego siebie (wymiar syntak-
tyczny nak"ada si� na wymiar estetyczny). Substancja, z której wytworzone s�
oznaczniki, nie jest oboj�tna dla ich znacze� i ich zwi�zków kontekstowych , pisze
Eco106. Ow� nieoboj�tnio�� substancji akcentowano wielokrotnie. Czy film jest
ju� sztuk�? zastanawia" si� Jurij Tynianow w 1927 roku. Tak, gdy� Sztuka filmo-
wa ma ju� w"asny materia" 107. Jan Mukafiovsk� w artykule Sztuka jako fakt semio-
logiczny (1934) dowodzi", i� dzie"o sztuki jest znakiem autonomicznym, który s k
" a d a s i � z trzech elementów. Z dzie"a-rzeczy , z obiektu estetycznego i ze sto-
sunku do przedmiotu oznaczanego. Dzie"o-rzecz to substancja odpowiednio uksz- [ Pobierz całość w formacie PDF ]

Tematy